ŻNIN

Miasto w woj. kujawsko-pomorskim, w powiecie żnińskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Żnin. Położone nad Jeziorem Żnińskim Dużym i Jeziorem Żnińskim Małym. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Położenie geograficzne Żnina
52º51’ szerokości geograficznej północnej
17º42’ długości geograficznej wschodniej
85 m n.p.m. (wysokość średnia)

Odległości od ważniejszych miast:
Bydgoszcz – 43 km
Gdańsk – 235 km
Gniezno – 32 km
Inowrocław – 38 km
Poznań – 86 km
Toruń – 82 km
Warszawa – 270 km
Wągrowiec – 36 km
Wrocław – 268 km

Odległości od miast partnerskich:
Albertirsa (Węgry) - 909 km
Birstonas (Litwa) - 573 km
Malacky (Słowacja) - 625 km
Mettmann (Niemcy) - 867 km
Soleczniki (Litwa) - 658 km
Veseli nad Moravou (Czechy) - 646 km

Ludność:
• liczba mieszkańców - 14.174
• powierzchnia miasta - 8,35 km 2
• gęstość zaludnienia - 1697 os./km2

(stan na dzień 19.03.2013 r.)

Pierwsi ludzie pojawili się w okolicach Żnina kilkanaście tysięcy lat temu – po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego i pojawieniu się tundry. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 10 tysięcy lat – z okresu paleolitu.
Liczne znaleziska archeologiczne świadczą o kontaktach Żnina ze światem antycznym. Kontakty takie umożliwiała droga bursztynowa biegnąca od Adriatyku przez Śląsk i Kalisz do Bałtyku. Przebieg tej drogi przedstawia mapa geografa z Aleksandrii, Ptolemeusza (90-168r. n.e.). Umieszczony na niej gród Setidava na północ od Kalisza identyfikowany jest z dużym prawdopodobieństwem z najdawniejszym Żninem.
Między nasypem kolejowym a brzegiem Dużego Jeziora Żnińskiego, po prawej stronie rzeki Gąsawki zachowały się elementy wału będące pozostałością wczesnośredniowiecznego grodu (VI-VIII wiek n.e.). Do rozwoju osadnictwa w Żninie przyczyniło się doskonałe położenie geograficzne i warunki topograficzne o cechach obronnych. Układ przestrzenny Żnina został ukształtowany w początkach XI w. Obejmował trzy elementy: na półwyspie gród (siedziba władzy i zarządu administracyjno-wojskowego) i podgrodzie z ludnością rzemieślniczo-wojskową oraz na Ostrowie targ z gospodą i miejscem kultu. Usytuowanie świątyni chrześcijańskiej w tym miejscu wiąże się z darowiznami na rzecz Kościoła obejmującymi plac i urządzenia targowe.
W państwie Piastów wzrosło znaczenie Żnina jako węzła komunikacyjnego. Władza państwowa usadowiła się w grodzie położonym wśród mokradeł brzegu Dużego Jeziora Żnińskiego. Żnin pełnił w tym czasie przede wszystkim funkcję militarną. Sprawował on kontrolę nad przeprawą przez Gąsawkę, jednocześnie blokował najeźdźcom drogę w głąb państwa. W grodzie swoje rezydencje mieli: kasztelan (XI-XIII w.), przedstawiciel władzy państwowej i naczelnik grodu. Świadczy to o istotnej funkcji administracyjnej Żnina.
W I połowie XII w. Żnin był już własnością Kościoła. Zostało to zaznaczone w Bulli Gnieźnieńskiej wystawionej przez papieża Innocentego II w dniu 7 lipca 1136r. dla metropolity Jakuba ze Żnina. Jest to najstarszy dokument zawierający wzmiankę o Żninie (provincia de Znein cum foro). Bulla wymienia 29 pałuckich osad stanowiących własność Kościoła.
Według Jana Długosza wojny prowadzone przez Bolesława Krzywoustego (1102-1138) wymusiły potrzebę wybudowania w Żninie fortyfikacji (m.in. umocnienia podgrodzia od nasady półwyspu).
W 1234r. Władysław Odonic zrzekł się praw do kasztelanii żnińskiej na rzecz arcybiskupa Janusza, z którego rąk w 1263 roku Żnin otrzymał prawa miejskie w formie lokacji na prawie magdeburskim. Niestety dokument lokacyjny uległ zniszczeniu i nie dochował się do naszych czasów.
W 1284r. książę wielkopolski Przemysł II zatwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje nadane przez jego poprzedników oraz nadał arcybiskupowi Jakubowi Śwince prawo posługiwania się w mieście Żninie własną monetą, która posiadała prawo monety obiegowej w całym państwie. Przywilej mennicy był bardzo dochodowy, część wypracowanego w Żninie zysku prawdopodobnie przeznaczano na podniesienie gospodarki w żnińskim kluczu dóbr kościelnych. Ponadto przez Żnin przechodził szlak handlowy ze Śląska do Gdańska, tzw. Szlak Bursztynowy, co wzmacniało atrakcyjną lokalizację grodu.
W lipcu 1331r. do miasta wtargnął oddział Zakonu Krzyżackiego pod dowództwem Marszałka Dietricha von Altenburga. Żnin został doszczętnie spalony i złupiony, nie oszczędzono nawet dworu arcybiskupiego.
Aby zapobiec podobnym wydarzeniom w przyszłości, postanowiono otoczyć miasto murem obronnym. Jego budowę rozpoczęto przed 1343r. W tym czasie lewobrzeżny Żnin przybrał kształt owalu, powstała ulica Wielka (obecna Śniadeckich), ulica Mniska (Rychlewskiego) oraz rynek. Stare Miasto zabezpieczone było od zachodu i północy podwójnymi fosami, w ulicy Dworskiej (Kościuszki) zbudowano Bramę Poznańską. Od wschodu dostępu broniła Brama Toruńska z mostem zwodzonym łączącym miasto z Ostrowem. Trzecią bramę (Wodną) założono u wylotu uliczki prowadzącej do Jeziora Czaplego (Małe Żnińskie). Ulice Szewska i Sukiennicza (Pocztowa) połączone zostały z rynkiem. W miejscu dzisiejszego kościoła p.w. Najświętszej Marii Panny znajdował się klasztor dominikański wraz z kościołem p.w. św. Jana Chrzciciela ufundowany w latach 1338-39 przez arcybiskupa Janisława. W części północnej miasta powstała rezydencja arcybiskupia. Od zachodu miasto zamykała ulica Podmurna biegnąca wzdłuż muru), po przeciwległej stronie Stare Miasto zabezpieczał Ostrów z Bramą Ostrowską stojącą przy wylocie na wschód. Jeszcze pod koniec XIX wieku w miejscu Bramy istniał szeroki rów z drewnianym mostem zamiast dawnego zwodzonego.
W 1350r. dokonano relokacji na prawie średzkim.
W 1357r. król Kazimierz Wielki potwierdził wszystkie nadane wcześniej przywileje (obszar podlegający Żninowi nazwano powiatem – districtus). Umożliwiło to dalszy rozwój miasta, który, choć przerywany wojnami, pożarami i licznymi zarazami, trwał do początku XVII w. Od XV w. w Żninie warzono wyśmienite piwo (w 1583r. piwowarów było tylu co piekarzy). Wypiekano tu najsmaczniejszy chleb pszenny w Wielkopolsce (zgodnie ze świadectwem prymasa Jana Łaskiego, pochodzącym sprzed ponad czterystu lat). Wielu było również rybaków.
W 1424r. założono jedno z najstarszych w Wielkopolsce Bractwo Strzeleckie zrzeszające zamożniejszych rzemieślników. Po części wynikało to z obowiązku mieszczan obrony fortyfikacji miejskich. W XV w. wybudowano na rynku gotycką wieże ratuszową, tzw. basztę. W 1443r. włączono do miasta dawny dwór arcybiskupi na Ostrowiu. W tych czasach Żnin był jednym z większych miast Wielkopolski.
W późnym średniowieczu zlikwidowany został powiat (districtus) żniński, a miasto znalazło się w powiecie kcyńskim. W XVI w. miasto weszło w skład województwa kaliskiego.
Od początku XVII w. datuje się upadek miasta. Przed wielką zarazą w 1628r., kiedy mieszkańcy na jakiś czas opuścili Żnin, w mieście było 201 domów mieszkalnych. W czasie potopu szwedzkiego zniszczeniu uległy mury (częściowo) (1656r.) , fosy, brama, wiatrak, cegielnia, łaźnia miejska. Po potopie odnotowano 96 domów. Kolejne spustoszenia spowodowały pożary w 1678, 1692 i 1700r. oraz wojna północna w 1751r. Wobec takich zniszczeń wielu żninian przeniosło się do Gniezna, Kcyni i Żernik.
Latem 1772r. wskutek I rozbioru Polski Żnin znalazł się pod zaborem pruskim. Miasto znalazło się w granicach powiatu inowrocławskiego (obwód nadnotecki). Zamieszkiwane było przez 613 mieszkańców (było większe m.in. od Bydgoszczy i Inowrocławia) i 120 domów mieszkalnych. W krótkim czasie osiedliło się w mieście 141 Niemców, Mimo to Żnin był stosunkowo mało zgermanizowany i nigdy nie stracił swojego polskiego charakteru. Okres rozbiorów przyniósł burzenie miejskich fortyfikacji i umocnień, likwidację kościoła św. Trójcy na Ostrowie (1817r.) i klasztoru dominikańskiego wraz z kościołem św. Jana Chrzciciela (1820r.) Ostatecznie zostały rozebrane mury miejskie (Brama Toruńska w 1820r.) Fragmenty części fundamentowej murów znajdują się na lewym brzegu Gąsawki (przy moście na ulicy 700-lecia) i w piwnicy budynku przy ulicy Podmurnej 17. Żninianie masowo wzięli udział w powstaniu kościuszkowskim (1794r.) Wojska insurekcyjne kontrolowały Żnin od września do listopada. W 1806r. przez miasto przeszły wojska napoleońskie. Od lipca 1807r. do 1815r. Żnin wchodził w skład Księstwa Warszawskiego. W latach 1818-1887 utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Żnin położony był w obrębie powiatu szubińskiego, podlegającego departamentowi bydgoskiemu.
W pierwszej połowie XIX w. Żnin ponownie wszedł na ścieżkę dynamicznego rozwoju. Brukowano drogi, stawiano budynki, rozwijał się handel i rzemiosło.
W czasie Wiosny Ludów 9 kwietnia 1848r. w Żninie wybuchło powstanie. Do 17 maja 1848r. władzę przejęli Polacy.
W 1867r. powstała pierwsza Polska Spółka Pożyczkowa w Żninie przekształcona później w Bank Ludowy. Miasto mogło w ten sposób uniezależnić się od władz pruskich w sprawach gospodarczych. W 1887r. Żnin został stolicą powiatu, dwa lata później wybudowano Powiatową Kolej Wąskotorową. W latach 1893-94 uruchomiono cukrownię, która wspólnie z dworcem kolejowym stała się przyczyną rozwoju przestrzennego miasta na wschód. W ciągu ostatniego dziesięciolecia XIX wieku liczba mieszkańców Żnina wzrosła o 1500. Powstało Polskie Towarzystwo Śpiewacze, wybudowano bibliotekę, mleczarnię, pocztę, szpital, sąd i więzienie, założono kanalizację, gazociąg, wodociągi miejskie, latarnie.
W 1909r. w miejscu dawnego klasztoru dominikańskiego zbudowano kościół ewangelicki (obecny kościół p.w. Najświętszej Marii Panny Królowej Polski).
Wzrost liczby mieszkańców został zahamowany przez wybuch I wojny światowej. Do służby wojskowej powołano 700 mężczyzn, 86 spośród nich zginęło.
1 stycznia 1919r. Żnin przyłączył się do powstania wielkopolskiego. Wojska polskie pod dowództwem kpt. Jana Tomaszewskiego wyparły Niemców na Noteć i przyniosły miastu wolność. Żnin liczył wtedy 4980 mieszkańców, którzy wybrali 12-osobową Radę Miejską. Miasto coraz bardziej nastawiało się na obsługę rolnictwa, o czym świadczy uruchomienie m.in. młyna parowego, Spółdzielni Mleczarskiej oraz Fabryki Maszyn Rolniczych braci Malaków (obecnie odlewnia żeliwa na ul. Mickiewicza). Najważniejszym zakładem nadal była cukrownia. W dwudziestoleciu międzywojennym miasto wzbogaciło się o nowe zakłady i przedsiębiorstwa. Do największych inwestycji należała budowa elektrowni. Rozprzestrzenianiu ulegała zabudowa ulic Mickiewicza, Szpitalnej i Podgórnej (Aliantów). Rozpoczęło się zasiedlanie ulic Dąbrowskiego i 1 Stycznia. Powstał także projekt, by w miejscu dawnych fortyfikacji urządzić planty. Miasto uzyskało spory rozgłos dzięki koncernowi wydawniczemu Anny i Alfreda Krzyckich zatrudniającemu ponad trzystu pracowników. W Żninie wydawano takie czasopisma i gazety, jak: „Ilustrowany Kurier Polski”, „Orędownik Urzędowy Powiatu Żnińskiego”, „Pałuczanin” oraz „Moja Przyjaciółka”, która prenumerowana była w całej Polsce i osiągała milionowy nakład. W roku 1923 utworzono Miejskie Gimnazjum, które odegrało bardzo ważną rolę w życiu intelektualnym Żnina.
W sierpniu 1939r. Żnin liczył 5090 mieszkańców. 9 września 1939r. Żnin został zajęty przez niemieckiego okupanta. Zmianie uległ nazwa miasta (Dietfurt). 600 osób wywieziono m.in. do Mińska Mazowieckiego i Nowego Targu. Wywożono głównie inteligencję i ludzi bogatszych, ich miejsce zajmowali Niemcy, pochodzący przede wszystkim z krajów nadbałtyckich. Ponad 200 osób wywieziono na przymusowe roboty do Rzeszy. Część żninian wcielono do więzień, obozów koncentracyjnych lub rozstrzelano.
Sam Żnin nie uległ większemu zniszczeniu. Niemcy spalili synagogę przy ulicy Pocztowej (obecnie znajduje się w tym miejscu blok cukrowniczy), rozebrano piękną kamienicę Państwa Smorowskich (pusta parcela stoi dziś w rynku). Ponadto zniszczyli bibliotekę gimnazjum. Pozostawili po sobie jednak 16 ha plant wokół Starego Miasta i nad Jeziorem Małym. W okolicznych lasach formowały się oddziały partyzanckie. Samodzielna Jednostka Obwodu Pałuk Armii Krajowej dowodzona była przez Bogdana Hądźlika, pseudonim Madej z Parlina. Jesienią 1944r. działała także w tych lasach radziecka grupa zwiadowcza. 21 stycznia 1945r. Armia Radziecka zajęła Żnin. Rozpoczęło się wprowadzanie i utrwalanie władzy ludowej.
Po wojnie nastąpił znaczny rozwój Żnina. Miasto się powiększyło, wybudowano fabrykę maszyn „Spomasz”, na bazie fabryki Malaków powstał „Żefam”. Zlokalizowano nowe osiedla mieszkaniowe na północny zachód od miasta (w rejonie ulic Mickiewicza i Browarowej oraz Wielkiej Osady – nad Dużym Jeziorem przy wylocie na Szubin). W latach 60-tych przyłączono do Żnina wieś Górę. Liczba mieszkańców przekroczyła wówczas 10000 osób.

Herb i flaga stanowią najważniejsze insygnia samorządowe miasta i gminy Żnin. Zostały ustanowione Uchwałą Nr V/37/2003 Rady Miejskiej w Żninie z dnia 28 marca 2003 roku w sprawie nadania Statutu Gminie Żnin. Jako symbole stanowiące o odrębności i tożsamości Gminy Żnin oraz godności władz reprezentujących społeczność lokalną Gminy należne jest im szczególne poszanowanie. Uchwałą Nr VII/77/2003 Rady Miejskiej w Żninie z dnia 13 czerwca 2003r. przyjęte zostały zasady używania i stosowania gminnych insygniów samorządowych oraz protokołu flagowego Gminy Żnin.

Hejnał Żnina został ustanowiony Uchwałą Nr XXVI/192/2008 Rady Miejskiej w Żninie z dnia 20 czerwca 2008 r. w sprawie ustanowienia symbolu Gminy Żnin w postaci hejnału Żnina.
Hejnał Żnina autorstwa Jerzego Młodziejowskiego napisany został w 1962 roku i powinien być wykonywany w chwilach szczególnie uroczystych dla Gminy Żnin.

Wywodzi się ze staropolskiego „żnieja” i określa rolniczy charakter miasta. Według różnych źródeł „żnieja” oznacza: żniwa, żniwiarza lub kobietę żnącą zboże. Na przestrzeni wieków nazwa miasta ulegała częstym zmianom: Znein, Znejn, Znejna, Snena, Znen, Znyn.

ŹRÓDŁA:

1. Archiwum żnińskiej fili Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. Mariana Rejewskiego w Bydgoszczy.
2. Archiwum Klubu Sportowego „Jeziorak” Żnin.
3. Archiwum Komendy Powiatowej Policji w Żninie.
4. Archiwum Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy.
5. Archiwum Kurii Metropolitalnej w Gnieźnie.
6. Archiwum Miejskiego Ośrodka Sportu w Żninie.
7. Archiwum Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Żninie.
8. Archiwum Międzyszkolnego Klubu Żeglarskiego w Żninie.
9. Archiwum Motorowodnego Klubu Sportowego „Haręza Team” Żnin.
10. Archiwum Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie.
11. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu.
12. Archiwum parafii pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Żninie.
13. Archiwum parafii pw. św. Floriana w Żninie.
14. Archiwum Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Żninie.
15. Archiwum Przedsiębiorstwa Usług Komunalnych w Żninie.
16. Archiwum Przedszkola Miejskiego nr 1 im. Marii Konopnickiej w Żninie.
17. Archiwum Przedszkola Miejskiego nr 2 w Żninie.
18. Archiwum Publicznego Gimnazjum nr 1 w Żninie.
19. Archiwum Rady Miejsko-Gminnej Ludowych Zespołów Sportowych w Żninie.
20. Archiwum Starostwa Powiatowego w Żninie.
21. Archiwum Szkoły Podstawowej nr 2 w Żninie.
22. Archiwum Szkoły Podstawowej nr 6 w Żninie.
23. Archiwum Szpitala w Żninie.
24. Archiwum Uczniowskiego Klubu Sportowego „Jedynka” Żnin.
25. Archiwum Uczniowskiego Klubu Sportowego „5” Żnin.
26. Archiwum Urzędu Miejskiego w Żninie.
27. Archiwum Wodnego Ochotniczego Pogotowania Ratunkowego w Żninie.
28. Archiwum Wydziału Oświaty Urzędu Miejskiego w Żninie.
29. Archiwum Zakładu Wodociągów i Kanalizacji „WIK” w Żninie.
30. Archiwum Zboru Ewangelicznych Chrześcijan w Żninie.
31. Archiwum Zespołu Publicznych Szkół nr 1 w Żninie.
32. Archiwum Związku Wędkarskiego „Pałuczanin”.
33. Archiwum Żnińskiego Towarzystwa Kultury.
34. Archiwum Żnińskiego Towarzystwa Miłośników Sportu „Baszta”.
35. Binkowski M.K., Mój słownik gwary pałuckiej, Żnin 2009.
36. Calier E., Kronika żałobna utraconej ziemi polskiej. Powiat żniński, Poznań 1893.
37. Chmiel J., Centrum Kształcenia Ustawicznego. Informator o szkołach ponadgimnazjalnych i placówkach oświatowych powiatu żnińskiego, Żnin 2006.
38. Dokumentacja Biblioteki Pedagogicznej w Żninie.
39. Doroszewski K., Mowa na cześć Jana i Jędrzeja Śniadeckich ze Żnina na dniu 24 maja 1866 r. w kościele żnińskim z powodu odsłonienia pomnika powiedziana i objaśniona, Poznań 1866.
40. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
41. Dzienniki Urzędowe Województwa Bydgoskiego.
42. Dzienniki Urzędowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
43. Eine Reise in die Vergangenheit : Erinnerungen an Menschen, Städte und Dörfer im Kreise Znin, oprac. W. Prenzler, Hannover 1980.
44. Informator Szkoły Podstawowej nr 2 w Żninie im. Jana Śniadeckiego, Żnin 2009.
45. Informator Zakładu Opakowań Drukowanych w Bydgoszczy wydany z okazji 100-lecia drukarni w Żninie 1887-1987.
46. Informator Zespołu Szkół Ekonomiczno-Handlowych, Żnin 2012.
47. Klemens Janicki, Carmina. Dzieła wszystkie, wyd. i wstęp J. Królikowski, przeł. E. Jędrkiewicz, wstęp (II), komentarz, similia, appendices, słownik imion własnych i indeks oprac. J. Mosdorf, Wrocław 1966.
48. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. I-IV, wyd. J. Zakrzewski, Poznań 1877-1881.
49. Koziełek G., Zespół Szkół Specjalnych w Żninie, Informator o szkołach ponadgimnazjalnych i placówkach oświatowych powiatu żnińskiego, Żnin 2012.
50. Księski D., Moja przygoda w Pałukach, Żnin 2011.
51. Kronika Baszty.
52. Kronika Miejskiego Gimnazjum im. Braci Śniadeckich w Żninie.
53. Kronika Liceum Ogólnokształcącego im. Braci Śniadeckich w Żninie.
54. Kronika Męskiego Prywatnego Gimnazjum Klasycznego im. Braci Śniadeckich w Żninie.
55. Kronika Muzeum Sportów Motorowodnych w Żninie.
56. Kronika parafii pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Żninie.
57. Kronika parafii pw. św. Floriana w Żninie.
58. Kronika Urzędu Pocztowego w Żninie.
59. Kronika Szkolna Szkoły Powszechnej nr 1 w Żninie za lata 1905-1936.
60. Kronika Szkoły Podstawowej nr 6 w Żninie.
61. Kronika Szkoły Powszechnej nr 1 w Żninie za lata 1945-1984.
62. Kronika Szkoły Powszechnej nr 2 w Żninie za lata 1945-1971.
63. Kronika Technikum Ekonomicznego w Żninie za lata 1945-1971
64. Kronika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Żninie, Lucyna Bigoszewska-Hoś, Sylwia Gwrońska, 2001-do dnia dzisiejszego.
65. Kroniki Centrum Kształcenia Ustawicznego w Żninie za lata 2004-2007, 2007-2011.
66. Kroniki Chóru Męskiego „Moniuszko”.
67. Kroniki Miejskiego Klubu Sportowego Pałuczanka Żnin.
68. Kroniki Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Żninie.
69. Kroniki Przedszkola Miejskiego nr 2 w Żninie za lata 1977-1982, 2006-2011.
70. Kroniki Publicznego Gimnazjum nr 2 w Żninie za lata 1998-2001.
71. Kroniki Publicznej Średniej Szkoły Zawodowej w Żninie za lata 1948-1966.
72. Kroniki Szkoły Podstawowej nr 3 w Żninie, części I-IV.
73. Kroniki Zakładowe SRH „Rolnik” w Żninie.
74. Kroniki Żnińskiego Oddziału PCK.
75. Księga uczniów Szkoły Podstawowej nr 6 w Żninie.
76. Kurek A., I Liceum Ogólnokształcące im. Braci Śniadeckich w Żninie. Informator o szkołach ponadgimnazjalnych i placówkach oświatowych powiatu żnińskiego, Żnin 2012.
77. Małecki J., Informacja na temat szkół i placówek działających w powiecie żnińskim, Żnin 2011.
79. Marczyński Z., Moja przygoda z kontrabasem. Kronika-wspomnienia, Montreal 2000.
80. Przewodnik po Pałukach, wykopaliskach biskupińskich i V Targach Pałuckich, Żnin 1936.
81. Raczyński E., Wspomnienia Wielkopolski, Poznań 1843.
82. Roczniki województwa kujawsko-pomorskiego.
83. Roczniki Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
84. Rosiak H., Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna. Informator o szkołach ponadgimnazjalnych i placówkach oświatowych powiatu żnińskiego, Żnin 2008.
85. Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich 1918-1919 ze Żnina i okolic, pod red. J. Mazurka, J. Pietraszko, M. Pilarskiego, D. Twerd, T. Urbaniak, Żnin 2004.
86. Słownik folkloru polskiego, Warszawa 1865.
87. Statut bractwa strzeleckiego w Żninie, Żnin 1925.
88. Statut Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Żninie.
89. Statut Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Bydgoszczy.
90. Statut Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Żninie.
91. Statut Przedszkola Niepublicznego „U Boba” w Żninie.
92. Statut Przedszkola prowadzonego przez Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Żninie.
93. Statut Szkoły Podstawowej nr 6 w Żninie.
94. Ślepicki Edward, maszynopis przemówienia z okazji otwarcia siedziby Inspektoratu PZU, Żnin 1988.
95. Zwierzykowski Zbigniew, Żnin na starych pocztówkach 1898-1945, Żnin 2008.

OPRACOWANIA

1. 100 lat „Cukrowni Żnin” 1894-1994, pod red. S. Przybyły, W. Wincenciaka, J. Wszoły, Żnin 1994.
2. 70 lat Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Żninie. Materiały do monografii, pod red. A. Nowakowskiej, J. Dobaczewskiej, M. Kurto, W. Maciejewskiej, Żnin 1993..
3. Anders P., Pałuki, Wydawnictwo Wielkopolskiej Biblioteki Krajoznawczej nr 14, Poznań 1997.
4. Andruszkiewicz M., Dolata W., 700-lecie parafii pw. św. Marcina w Górze 1308-2008, Żnin 2008.
5. Balska J., Miejsca pamięci narodowej Żnina i okolic 1939-1945, Żnin 1986.
6. Balska J., Żnin i okolice, Bydgoszcz 1984.
7. Balski B., Walki o Żnin w powstaniu wielkopolskim, Żnin 1988.
8. Bilert P., Pieśni ludowe Kujaw, Pałuk i Kaszub, wstęp A. Jachnina, Kraków 1972.
9. Biskupska G., Kokosz M., 50-lecie Przedszkola Miejskiego nr 2 w Żninie, Żnin 2007.
10. Bołka M., Szkulmowska W., Pałucka sztuka ludowa i jej twórcy. Szubińskie konkursy w latach 1963-2012, Szubin 2012.
11. Bykowski W., Na piastowskich szlakach, Bydgoszcz 1999.
12. Citkowicz A., Gic D., Historia szpitalnictwa w Żninie, Gąsawa 2007.
13. Chrzanowski T., Kornecki M., Żnin i okolice, 1979.
14. Czaja M., Żnińska Kolej Powiatowa, Żnin 2008.
15. Czubiński A., Gołębiewski L., Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 : materiały Sesji Historycznej z okazji 80-rocznicy Powstania Wielkopolskiego Żnin - 1998 r., Łabiszyn-Żnin 2000.
16. Diabeł Wenecki i jego zamek, Bydgoszcz-Żnin 2010.
17. Dolata W., Powiat żniński, Żnin 2007.
18. Dolata W., Pałuki - region historyczno-etnograficzny, Żnin 2007.
19. Dzieje miasta Żnina, pod red. C. Potemskiego, Żnin 1984.
20. Gąssowski J., Kultura pradziejowa na ziemiach Polski. Zarys, Warszawa 1985.
21. Gbański J., Kulmatycki W., Pamiętnik Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, Puławy 1932, t. 13.
22. Giercuszkiewicz-Bajtlik M., Degradacja jezior Ewingi, Żnińskie Duże i Tuczno, Warszawa 1987.
23. Goc A., Wplyw srodkow dydaktycznych na efektywnosc nauczania mechanizacji rolnictwa w PSR w Zninie i Bielicach, Poznań 1986.
24. Grabowska J., Moja „Przyjaciółka”, Żnin 1997.
25. Gumowski M., Żnin w wiekach średnich, Poznań 1928.
26. Helsztyński S., Na Pałukach, Inowrocław 1931.
27. Hilleman W., Ocena czynników wpływających na zgodność rozpoznań wstępnych i ostatecznych na podstawie analizy historii chorób pacjentów z terenu miasta Żnina i Powiatu Żnińskiego leczonych w Oddziale Chorób Wewnętrznych Szpitala Powiatowego w Żninie w roku 2000, Bydgoszcz 2008.
28. Historia powiatu żnińskiego, pod red. S. Truchima, Poznań 1928.
29. Hoffman A., Zarys dziejów Gimnazjum w Żninie 1923-1939, Żnin 1993.
30. Hoffman A., Żnińscy Dominikanie, Żnin 1992.
31. Intarsje Edmunda Kapłońskiego, Żnin 2000.
32. Jasiński W., Żnin. Krótki szkic historyczny, Gniezno 1903.
33. Jarczyńska A., Juckiewicz A., Jadwiga Klucz, Żnin 2011.
34. Jelinek J., Biblioteka Publiczna w Żninie. Zarys historii, Żnin 2005.
35. Jelinek J., Erazm Gliczner 1535-1603, Żnin 2009.
36. Jelinek J., Jan Śniadecki 1756-1830, Żnin 2009.
37. Jelinek J., Jędrzej Śniadecki 1768-1838, Żnin 2008.
38. Jelinek J., Klemens Janicki, 1516-1543, Żnin 2010.
39. Jelinek J., Krzyccy Żniński Koncern Prasowy, Żnin 2007.
40. Jelinek J., Mścisław Wartenberg, 1868-1938, Żnin 2010.
41. Jelinek J., Słyszę w kolorach, widzę dźwiękiem, Żnin 2008.
42. Jubileusz 25-lecia Międzyszkolnego Klubu Żeglarskiego w Żninie, Żnin 1997.
43. Kaczmarek K., Wilgurski M., Brzyskorzystew. Zarys dziejów, Żnin 2002.
44. Kaczyńska B., Wierzbicki J., Katalog zabytków sztuki w Polsce. Żnin i okolice, Warszawa 1979.
45. Karczewski D., Z początków dziejow klasztoru Dominikanów w Żninie, Żnin 1994.
46. Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod red. T. Chrzanowskiego, M. Korneckiego, Warszawa 1979, t. XI z.21 Żnin i okolice.
47. Klonder A., Pałuki w dobie wczesnonowożytnej, Żnin 2008.
48. Kolej Wąskotorowa na Pałukach, Stowarzyszenie Rozwoju Powiatu Żnińskiego, Bydgoszcz-Żnin 2009.
49. Komasińska N., Monografia Szkoły Podstawowej nr 3 w Żninie lata 1945-2000, Żnin 2000.
50. Konieczyńska J., Jędrzej Śniadecki, oprac. J. Konieczyńska, E. Żurawska, Żnin 1970.
51. Księski J., Pałuki, Gdynia 1966.
52. Księski J., 13 anegdot o żnińskim liceum, Żnin 1993.
53. Księski J., Z Januszem Księskim jeden dzień w Żninie, Żnin 1995.
54. Kultura ludowa Wielkopolski, pod red. J. Burszty, Poznań 1960-1967.
55. Kurczewski K., Nowakowski E., Monografia Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Żninie, Bydgoszcz 1987.
56. Kurdykowska M., Zarys dziejów Technikum Ekonomicznego w Żninie 1965-2000, Żnin 2012.
57. Kwiatkowska E., Społeczność parafii pod wezwaniem św. Floriana w Żninie w latach 1945-2000. Analiza socjologiczno-demograficzna, Toruń 2006.
58. Lange R., Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu (Metoda badań terenowych nad tańcem), Toruń 1960.
59. Laur Klemensa Janickiego pod red. U. Nowickiej, Żnin 2007.
60. Luchowski R., Zielińska I., Dzieje Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Marii Karłowskiej w Żninie, Żnin 2010.
61. Łepkowski J., O zabytkach Kruszwicy, Gniezna i Krakowa oraz Trzemeszna, Rogoźna, Kcyni, Dobieszewska, Gołańczy, Żnina, Gąsawy, Pakości, Korcieka, Inowrocławia, Strzelna i Mogilna. Sprawozdania i studia, Warszawa 1988.
62. Łęcki W., Szlak Piastowski, Poznań 1979.
63. Malinowski F., Legendy pałuckie okolic Żnina.
64. Małecki Z., Powiat żniński. Strategia zrównoważonego rozwoju, Bydgoszcz 2002.
65. Małecki Z., Rozwój społeczno - gospodarczy miasta i gminy Żnin w minionych 45 latach Polski Ludowej, 1990.
66. Markiewicz M., Chór „Moniuszko” na przestrzeni wieku 1909-2009, Żnin 2009.
67. Matelski D., Mniejszość niemiecka w powiecie żnińskim w latach 1919-1939, Żnin 1994.
68. Miedzioryty Wojciecha Łuczaka pod red. A Rosiaka, Żnin 2001.
69. Molewski P., Geneza poziomów morenowych w rynnie żnińskiej w świetle badań strukturalnych i teksturalnych gliny zwałowej, Toruń 1993.
70. Muzeum Sztuki Sakralnej, Żnin 1999.
71. Muzyka ludowa z Kujaw i Pałuk, Toruń 2012.
72. Niewiarowski W., Geneza i ewolucja rynny żnińskiej w okresie pełnego i późniego vistulianu, Toruń 1993.
73. Ostoja-Zagórski J., Mezoregion Sobiejuchy na Pałukach, Warszawa-Żnin 1993.
74. Ostoja-Zagórski J., Najdawniejsze dzieje Żnina w świetle najnowszych odkryć archeologicznych, Żnin 1993.
75. Ostoja-Zagórski J., Pałuki w starożytności, Żnin 1994.
76. Ostoja-Zagórski J., Zarys prahistorii ziemi pałuckiej, Bydgoszcz 1984.
77. Pałuki na starych pocztówkach, red. A. Rosiak, Żnin 2000.
78. Patro G., Pałuki w latach 1945-1987, Wągrowiec 1991.
79. Piwoński A., Prusak Z., Stachurska I., 70 lat PTK – 45 lat PTTK w Żninie – 1925-1954-1999, Żnin 1999
80. Płażewski K., Sieńkowski M., 100 lat Żnińskiej Ochotniczej Straży Pożarnej w służbie społeczeństwu, Żnin 1987.
81. Pokropiński B., Koleje wąskotorowe regionu bydgoskiego, Bydgoszcz 1984.
82. Pokropiński B., Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce. (Dla toru szerokości 750 mm), Żnin 2007.
83. Rajewski Z., 10 000 lat Biskupina i okolic, Warszawa 1961.
84. Rosiak A., Wenecja. Muzeum Kolei Wąskotorowej, Wrocław 1994.
85. Rys historyczny działalności „Społem” Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Żninie w latach 1945-1985, [dostępny w zbiorach PSS Społem].
86. Schmidt Z., Żnin - układ przestrzenny i architektura, Gdańsk 1963.
87. Sikorski C., Zamek w pałuckiej Wenecji, Bydgoszcz 1986.
88. Sikorski C., Zarys dziejów Żnina, Żnin 1990.
89. Silna K., Nasze życie dla Niepokalanej, Luboń 2004.
90. Sławiński K., Jan Śniadecki, Wilno 1931.
91. Szelągowska G., Kuchnia z rodowodem. Potrawy i produkty tradycyjne województwa kujawsko-pomorskiego, Toruń 2011.
92. Szkice i studia z dziejów kultury fizycznej, pod red. T. Jurka, K. Obodyńskiego i S. Zaborniaka, Rzeszów 2007.
93. Szkulmowska W., Ej stąpej koniku. Rzecz o Zespole Regionalnym Pałuki w Kcyni 1956-2006, Kcynia 2006.
94. Szkulmowska W., Jesień na Pałukach. Zjazdy twórców ludowych w Żninie w latach 1966-2010, Żnin 2010.
95. Szkulmowska W., Pałuki. Konkursy sztuki ludowej w Szubińskim Domu Kultury 1963-1997, Szubin 2007.
96. Szpitalnictwo na przestrzeni dziejów Żnina od 1136 roku, Żnin 1999.
97. Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, pod red. W. Szkulmowskiej, Bydgoszcz 1996, 2006.
98. Tomaszewski Jan, Walki o Noteć, Poznań 1930.
99. Tryczyńska K., Teatr im. Alberta Tison w Żninie 1986-1996. Zarys monograficzny, Łódź 1998.
100. Truchim S., Żnin za czasów królów elekcyjnych, Poznań 1928.
101. Urbanowska A., Dzieje ŻEFAM-u, maszynopis.
102. Wędzki A., Pałuki w średniowieczu, Żnin 1998.
103. Wilgurski M., Związek Nauczycielstwa Polskiego w latach 1931-2004, Żnin 2005.
104. Wojciechowicz-Seńczuk, M., Szlak Kujawsko - Pałucki , Bydgoszcz 1972.
105. Województwo bydgoskie [dawne] : Żnin i okolice, pod red. T. Chrzanowskiego, Warszawa 1979.
106. Wojtkowski A., Powiat żniński po rozbiorach, Poznań 1928.
107. Woźniak W., Galeria rzeźby plenerowej : Biskupin-Wenecja-Żnin, Bydgoszcz 1979.
108. Włodarczyk D., Tadeusz Małachowski, Żnin 1997.
109. Z działalności PPR na terenie powiatu żnińskiego, [maszynopis, zbiory MiPBP w Żninie].
110. Ziętek A., Spoleczno-ekonomiczne problemy rozwoju agroturystyki na terenie gminy Żnin, Poznań 2000.
111. Zwolankiewicz T., Ocena rozwoju somatycznego dzieci z regionu Żnina w wieku od 0 do 3 lat, Żnin 1994.
112. Żnin, 700 lat dziejów miasta, pod red. J. Topolskiego, Bydgoszcz 1965.
113. Żnin - dzieje najnowsze, pod red. J. Jelinek, Żnin 2013.
114. Łabiszyn i okolice w czasie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 : działania powstańcze w Łabiszynie na tle ówczesnych wydarzeń w Barcinie, Żninie, Szubinie, Rynarzewie, Brzozie i Złotnikach Kujawskich, Łabiszyn 2002.

CZASOPISMA

1. Baszta, wyd.1989-1991.
2. Biuletyn Informacyjny KMZ Solidarność, wyd. 1980-1981.
3. Biuletyn Informacyjny, wyd. 1945.
4. Ekspres Żniński, wyd. 2002-do dnia dzisiejszego.
5. Gazeta Biskupińska, wyd.1996- do dnia dzisiejszego.
6. Gazeta Pomorska, wyd. 1938-1939, 1948 – do dnia dzisiejszego.
7. Gazeta Solidarności, wyd. 1990.
8. Głos Pałucki, wyd. 1952-1956.
9. Harcerski Głos Pałuk, wyd 1959.
10. Heimatskunde.
11. Ilustrowany Kurier Pałucki, wyd. 1936-1939.
12. Ilustrowany Kurier Pomorski, wyd. 1936-1939.
13. Ilustrowany Kurier Powszechny, wyd. 1936-1939.
14. Ilustrowany Kurier Polski, wyd. 1945-2003, 2012.
15. Kronika Wielkopolski.
16. Kultura na Pałukach.
17. Kwartalnik Historii Prasy Polskiej.
18. Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu
19. Moja Przyjaciółka, wyd. 1934-1939.
20. Nasz Region, wyd. 2000.
21. Orędownik Powiatu Żnińskiego, wyd. 1920 – 1939.
22. Ostdeutscher Beobachter.
23. Pałuczanin, wyd. 1926-1936.
24. Pałucki Przegląd Tygodniowy, wyd. 1999.
25. Pałuki, wyd. 1991 – do dnia dzisiejszego.
26. Przegląd Wielkopolski.
27. Region, wyd. 1992-1993.
28. Solidarność Ziemi Pałuckiej, wyd. 1981-1990.
29. Świat, wyd. 1906-1939.
30. Tygodnik Regionalny, wyd. 2000-2002.
31. Wiadomości Spółdzielcy Spółdzielni Mieszkaniowej w Żninie.
32. Wiadomości Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
33. Wielkopolskie Zeszyty Folkloru.
34. Wulkan, wyd. 1989-1990.
35. Wzrok Ludu. (czasopismo I Liceum Ogólnokształcącego im. Braci Śniadeckich w Żninie), wyd. 1989-do dnia dzisiejszego.
36. Ziemia, Organ Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wyd. 1910-1950, 1956-1958, 1965- do dnia dzisiejszego.
37. Ziemia Kujawska.
38. Zniner Zeitung, wyd. 1888- 1920.
39. Żniński Informator Samorządowy, wyd. 1991.
40. Żnińskie Zeszyty Historyczne, wyd. 1991-1998.